Tussen waarneming en weergave

Concretisering van het rapport 'Zoeken naar waarheid' van de Raad voor het Openbaar Bestuur

Bijna twintig jaar geleden vormden massavernietigingswapens een wereldwijd thema dat reden was voor een oorlog. Vandaag de dag is massabeïnvloeding een reden tot zorg, zoals is gebleken uit de verkiezingen in Amerika en diverse (andere) schandalen bij Facebook. Dit nadeel van verdere digitalisering neemt niet weg dat er ook voordelen zijn die (met enige veerkracht, vindingrijkheid en volharding) kunnen helpen de nadelen te overtreffen.

Dat is de kern van dit blog waarin ik pleit voor een systeem van blockchain in de media, plus alertheid en verantwoordelijkheidsgevoel bij alle betrokkenen. Het is prima dat zij met kracht hun eigenbelang blijven nastreven, vooral met oog voor een iets langere termijn en voor de onmacht die bij mensen ontstaat als de informatie die ze ontvangen onbetrouwbaar blijkt. Het goede nieuws is dat iedereen zelf kan bijdragen aan de betrouwbaarheid.

"Besef je bubbel"

Openheid bij de overheid

Meer openheid, om te beginnen bij de overheid, is maatschappelijk belangrijk omdat een gezamenlijk beeld van feiten en prioriteiten nodig is om democratische beslissingen te kunnen nemen. Daarnaast creëert toenemende onzuiverheid van informatie een sfeer van wantrouwen, apathie en frustratie, waarbij traditionele media in de verleiding komen om mee te doen aan effectbejag omdat ze anders hun doelgroepen niet meer kunnen bereiken. De media zijn daarmee toe aan een stevige transitie, dat vraagt meer dan innovatie.

Cultuurverandering bij de media

Vanuit mijn fascinatie voor maatschappelijke openheid en zorgvuldige besluitvorming, schreef ik mei 2018 het blog Zo waar: nieuw perspectief voor de media. Daarin constateer ik dat media en hun doelgroepen verslaafd zijn aan vertedering en verontwaardiging en pleit ik voor cultuurverandering, transparantie, empathie, optimisme en diverse experimenten. Toen een jaar later het rapport 'Zoeken naar waarheid' van de Raad voor het Openbaar Bestuur verscheen was dat de aanleiding voor het blog dat u nu leest. Ik geef daarin een eerst samenvatting van het rapport en daarna aanvullingen van mijn kant om concrete oplossingen te realiseren.

Samenvatting van 'Zoeken naar waarheid'

Het rapport stelt dat de digitalisering op het gebied van waarheidsvinding aanvankelijk veelbelovend was en dat nu vooral bedreigingen worden gezien in de vorm van massale beïnvloeding door nepnieuws en massaal gebruik van data. De overgang van hoge verwachtingen naar desillusie komt vaak voor bij technische ontwikkelingen. Marktonderzoekbureau Gartner heeft hiervoor het model van de hypecycle ontwikkeld. Daarin ontstaat gaandeweg meer nuance en stabiliteit.

Het rapport schetst vijf strategieën voor het bevorderen van waarheidsvinding in de samenleving:

• de overheid geeft het goede voorbeeld bij het omgaan met informatie door een toetsbare opstelling, het organiseren van tegenspraak en het investeren in eigen waarheidsvinding
• de weerbaarheid van burgers tegen valse informatie wordt bevorderd met kritisch burgerschap en het wegnemen van (psychologische) drempels daarvoor
• het instellen van platforms waar burgers hun waarheid met elkaar kunnen delen
• het organiseren van tegenmachten en tegendraads denken
• het besef dat waarheidsvinding nooit ophoudt omdat er altijd weer nieuwe facetten, nuances en invalshoeken ontdekt kunnen worden.

Dit laatste betekent ook dat niemand de waarheid in pacht heeft: er zijn altijd verschillende zienswijzen denkbaar. Zo wordt werkeloosheid door rechtse partijen gezien als oorzaak van te hoge overheidsuitgaven door sociale uitkeringen, terwijl linkse partijen het accent leggen op armoede. Dit wordt symbolisch uitgebeeld in het linker plaatje dat een eend of een konijn toont, afhankelijk van de interpretatie. Dit gegeven is gebruikt door Paul Noth voor de cartoon rechts.

 

Eend of konijn?

"Er kan pas vrede komen als zij hun
Konijn-God afzweren en onze
Eend-God gehoorzamen."

Gezamenlijk beeld

Verder stelt het rapport dat machthebbers vaak een gekleurde versie van de waarheid kennen omdat de informatie die ze krijgen gefilterd is en de tijd ontbreekt om uit te zoeken hoe het werkelijk zit. Aan de andere kant lijden ook burgers onder desinformatie: velen onderschatten hun feitenkennis waardoor ze ten onrechte denken een onderbouwde mening te hebben. Toch is een gezamenlijk beeld van de feiten nodig om met elkaar problemen en oplossingen te vinden.

Ook groepsprocessen kunnen bijdragen tot vertekening van informatie. Vaak baseren mensen hun mening op die van anderen. Het is dan logisch dat de mening van degenen waarmee ze zich verwant voelen de grootste invloed heeft. Het risico is dan dat er zogenaamde echokamers ontstaan waarin steeds dezelfde mening rondzingt. Deze kan steeds extremer worden als leden van de groep hun lidmaatschap willen bewijzen door elkaar te overschreeuwen. Ook het omgekeerde komt voor: collectief zwijgen over taboes.

Despotisme als probleem

Het rapport noemt ook despotisme als probleem: macht verkrijgen door het verspreiden van valse informatie bijvoorbeeld door tijd, geld, budget en connecties hiervoor te misbruiken. Een voorbeeld is de Amerikaanse suikerindustrie die er door een lobby in slaagde om te voorkomen dat de gevaren van suiker in een overheidscampagne werden genoemd.

Het geheel van aanbevelingen in het rapport voor het bestrijden van desinformatie, desintegratie en despotisme luidt als volgt:

A-het goede voorbeeld geven:

• kies een toetsbare opstelling
• waardeer tegenspraak
• investeer in eigen waarheidsvinding
  

B-kritisch burgerschap stimuleren:

• investeer in digitale en democratische vaardigheden van burgers
• wees prudent met eigen voorlichtingscampagnes
• faciliteer factchecking door wetenschap en media
  

C-met anderen bouwen aan plekken van gedachtewisseling:

• stimuleer deliberatie als ontwerpprincipe voor platforms
• creëer zelf platforms rondom specifieke beleidsonderwerpen
• waardeer traditionele plekken van democratische gedachtewisseling
  

D- tegenmachten organiseren:

• laat gebruikers beschikken over hun eigen data
• maak beïnvloeding transparant
• pak machtsmisbruik aan met wetten en financiële prikkels
  

E-het gesprek over waarheid blijven voeren:

• laat onderzoek doen naar de Nederlandse en Europese context
• durf te experimenteren met publieke platforms voor gedachtewisseling
• zoek samenwerking met burgers, organisaties en de Europese Unie.
  

___(eind van de samenvatting)

Zoals gebruikelijk

"Het is niet zomaar een rapport", zo zei ROB-voorzitter Han Polman bij de presentatie op 9 mei. Ik had gehoopt dat dit zou worden beaamd door minister Kajsa Ollongren van Binnenlandse Zaken, die het rapport officieel in ontvangst nam. Haar reactie was van begin tot eind voorspelbaar: zeggen dat het een belangrijk onderwerp is, dat beleid nodig is, dat er goed over nagedacht moet worden. Zoals gebruikelijk verliet de minister de zaal terwijl deskundigen nog bezig waren met hun reactie op het rapport, waarmee ze bevestigde wat het rapport vertelt over machthebbers: ze hebben geen tijd zich ergens in te verdiepen.

Reflectie op het rapport 'Zoeken naar waarheid'

Aanvankelijk was ik verrast dat het rapport niet benoemt wat de rol is van belangen bij het betrachten van openheid. Naar mijn overtuiging bepaalt de perceptie van belangen (door individu, groep, leiders) primair de bereidheid tot openheid. En in tweede instantie of je ook open staat voor belangen van anderen. Ten derde gaat het om de erkenning van de wederzijdse afhankelijkheid op korte en lange termijn of er ook bereidheid is om naar gezamenlijke belangen te kijken. Nu begrijp ik dat onder despotisme wordt verstaan: het (structureel) nastreven van eigenbelang, dus dit aspect wordt wel degelijk behandeld.

Groeiplannen voor Schiphol

Het woord despotisme resoneert mooi met desinformatie en desintegratie. Positief is ook dat het woord dwingt tot aandacht voor de vraag: aan welke kant sta ik eigenlijk? Die van de despoot, van de onderdrukte of probeer ik van twee walletjes te eten? Tegelijk is de term nogal beladen, vooral bij wie meent in de democratie een cruciale rol te vervullen, zoals ambtenaren en media.

Hoe dit gaat bleek tijdens de afronding van dit blogstuk op 5 juli. De NOS meldt dat omwonenden van Schiphol kwaad zijn op de minister omdat die al groeiplannen presenteert terwijl ze met elkaar in overleg zijn. En toch zegt het journaal in een bijzin over vakantievluchten "Schiphol gaat groeien." (het fragment begint na 2:23) Zou iedereen zich hebben afgevraagd wat de invloed hiervan is op het draagvlak voor de plannen? Zouden er journalisten zijn die daarin duiken of loopt er bij de NOS wellicht een klokkenluider rond?

NOS Teletekst op 5 juli 2019.

Zelfreflectie

Dit belemmert zelfreflectie over de vraag Zou het kunnen dat ik ongewild meewerk aan het ondermijnen van de democratie? Het antwoord is moeilijk bespreekbaar omdat je toekomst en je motivatie gelijk op losse schroeven staan als je iets eerlijker bent dan een ander. In het vakgebied van communicatie geldt een spreekwoord: Wil je aandacht, zeg dan iets negatiefs. Wil je verandering, belicht dan het positieve. Willen we dat de kwaliteit van informatie die circuleert in de samenleving stijgt, dan moet er ook een visie komen. Als het goed is voelt iedereen de ruimte om onbevangen na te denken over de vraag waarom deze visie voordelig kan zijn en wat dat vraagt van jou in jouw rol.

Machtsverschillen

Mauk Mulder: machtsverschillen.

Bovendien is oordelen over anderen altijd gemakkelijker dan over jezelf. Er is in moreel opzicht weliswaar veel mis met despotisme, de neiging ertoe heeft iedereen. Wijlen hoogleraar Mauk Mulder beschreef in De logica van de macht dat machthebbers veel waarde hechten aan vergroting van het machtsverschil met anderen. Hij stelde zelfs: "Hoe groter de machtsverschillen zijn, hoe sterker de neiging is deze te vergroten." Dit heeft tot gevolg dat macht vaak wordt uitgeoefend binnen een patroon van scoringsdrift en loyaliteit. De meeste aandacht gaat daarbij uit naar het eigenbelang op de korte termijn. Instinctief gaat het dan bijvoorbeeld om de eigen positie in de hiërarchie van de groep, de mate waarin anderen bereid zijn voor je op te komen en je autonomie. In het ideale geval ga je autonoom je weg, terwijl anderen wel afhankelijk zijn van jou.

'Er wordt met u gesold'

De gevolgen van dit gedrag zijn onder meer te zien in taferelen rond de aardbevingen in Groningen, waar de afstand tot de Haagse beleidsmakers even groot was als het machtsverschil. Dit duurde voort tot de verontwaardiging zich over heel Nederland had verspreid en populistische partijen bij de provinciale verkiezingen mochten prijsschieten met het thema 'er wordt met u gesold, door een stem op ons maakt u daar een eind aan'.

Voorbeeldrol van de overheid

Terwijl ik bij het begrip despotisme zou willen pleiten voor een formulering met meer tact, empathie en realisme, zie ik bij de aanbevelingen in het rapport graag wat meer stevigheid en ambitie, te midden van alle goede intenties. Het zijn nu vooral uitgangspunten in plaats van concrete stappen. Al met al is dit wat ik mis:

• concreetheid: meer duidelijkheid over wie welke actie moet ondernemen voor het uitvoeren van de aanbevelingen
• ambitie in de vorm van duidelijke, meetbare doelen zodat onderweg kan worden bijgestuurd, afgeremd of gas gegeven
•  de noodzaak van zelfreflectie: het is voor politici, ambtenaren, burgers en ieder ander een individuele keuze om neutrale of meer gekleurde informatie te gebruiken en te verspreiden. "Besef je bubbel", zo zei SCP-directeur Kim Putters tijdens de Machiavellilezing 2017, die overigens een vriendelijk doch dringend pleidooi was voor meer compassie bij overheid en media
• de voorbeeldrol van de overheid: wanneer vaak keuzes worden gemaakt die burgers, bedrijven en media als unfair ervaren, zien ze dat als een rechtvaardiging om het zelf ook niet zo nauw te nemen. Dit geeft geeft burgers een gevoel van onmacht en heeft niet alleen gevolgen voor de eerlijkheid waarmee een belastingaanslag wordt ingevuld en de naleving van verkeersregels, maar ook voor stemgedrag en de neiging om nepnieuws te verspreiden
• de noodzaak van cultuurverandering hierbij: de ongeschreven regels binnen organisaties en de samenleving verhouden zich tot geschreven regels als verbale signalen tot non-verbale. Ze zijn soms ongrijpbaar en onbegrijpelijk voor buitenstaanders, maar wel heel intens en belangrijk voor het overkomen van een boodschap.

Een van de suggesties waarin al deze vier punten tot uiting komen was een uitspraak van Madeleine de Cock Buning, voorzitter van het Commissariaat voor de Media bij de presentatie van het rapport op 9 mei: "De overheid moet stoppen met spinnen." Dit vraagt bij uitstek om cultuurverandering, wat kan betekenen dat er niet veel animo voor is onder bestuurders en volksvertegenwoordigers. Evenals trouwens bij de vele duizenden communicatieprofs bij de overheid: ze zijn gewend hun werk te doen op deze manier en het is begrijpelijk dat ze daar graag mee doorgaan zonder bezinning of nascholing. Ze hebben trouwens ook de macht om hun werkwijze ongestoord te handhaven. Bovendien zullen ze terecht aanvoeren dat een boodschap hapklaar gebracht moet worden om over te komen. Spinnen en framen is dus nodig, dat het ook nadelig kan uitpakken blijkt pas als de waan van de dag voorbij is.

Media als nutssector

Wat de rol is van de media bij de transitie die ons te wachten staat heb ik beschreven in mijn blog Zo Waar. Wat de overheid kan doen is zich vooral niet bemoeien met de inhoud. Maar zoals het wegverkeer alleen goed kan functioneren door de aanleg van faciliteiten als wegen, bruggen en stoplichten geldt dat ook voor onder meer geldverkeer en mediaverkeer. Nu we erachter komen dat de rol van banken bij het geldverkeer feitelijk een nutsfunctie heeft, kan dat ook worden gezegd van adequaat functionerende media.

Wat is waar(achtig)

Er is sprake van waar(achtig)heid bij de overdracht van informatie als de zender aantoonbaar

Zenden en ontvangen.

inspanningen levert om te voldoen aan de informatiebehoefte van de ontvanger. Als dit consistent gebeurt (en in de loop der tijd is sprake van wederkerigheid) ontstaat loyaliteit tussen zender en ontvanger. In de relatie tussen overheid en burger betekent dit dat een burger vragen kan stellen of kan reageren op een plan en dat er naar waarheid een reactie wordt gegeven. Meestal zit de overheid in de rol van zender, maar soms moet de burger informatie geven, bijvoorbeeld bij de aanvraag van een vergunning of een uitkering. Zorgen dat het informatieverkeer naar waarheid verloopt vraagt integriteit (eerlijkheid), maar ook empathie is nodig om in te kunnen gaan op de informatiebehoefte van de ander.

Eerlijkheid van burgers

Vanuit overheden komt hierop wellicht als tegenwerping dat 'burgers nooit eerlijk zijn'. Bij doorvragen heb ik vaak gemerkt dat het woord nooit kan worden vervangen door meestal. Als het glas voor meer dan driekwart vol is, wordt de dorst naar waarheid toch redelijk gelest.

Eigenaarschap

Of er werkelijk concrete stappen worden gezet naar een samenleving met meer mediawijsheid, transparantie, tegenmacht en dialoog, hangt ervan af of er iemand is met voldoende macht en verantwoordelijkheidsgevoel. Als persoon de initiatieven neemt en met resultaten laat zien dat we hier aan toe zijn, kan er blijvend vooruitgang worden geboekt. Het functioneren van de media is natuurlijk cruciaal in een democratie waar alle burgers stemrecht hebben dat wordt uitgeoefend op basis van informatie die rondgaat in de samenleving. Deze visie is daarom aantrekkelijk voor zowel politici, als ambtenaren, journalisten en burgers (ook in hun rol als gebruiker van sociale media).

Blockchain in de media

Ik verwacht ontwikkelingen die mediagebruikers in staat stellen de relevantie en de betrouwbaarheid van berichten te (beoor)delen. Dit kan gebeuren door het (her)certificeren van iedereen die berichten publiceert en zich hiervoor aanmeldt. Het kan ook door het ranken of reviewen van deze publicisten en hun berichten door hun lezers. Bij voorkeur gebeurt dit op een wijze die vergelijkbaar is met blockchain in de financiële wereld: degenen die een review of ranking geven ontlenen hun betrouwbaarheid aan de rankings of reviews die ze zelf hebben gekregen.

Voor de uitwerking van dit idee zou ik graag om tafel gaan met deskundigen op het gebied van opinieonderzoek en websitebouw.

Urgentie en prioriteit

Mediatransitie lijkt een kernthema te zijn voor de toekomst. Niet het enige: ook andere vraagstukken zijn belangrijk en urgent. Als we doorgaan met milieuvervuiling hebben we op den duur geen frisse lucht, drinkbaar water en eetbaar voedsel meer. Als we de criminaliteit niet in de hand houden wordt de samenleving ontwricht door gewapende bendes. Als de stabiliteit van het financiële systeem onvoldoende is kan de economie geblokkeerd raken. De gezondheidszorg gaat moreel of economisch failliet als de opbrengsten en kosten niet beter verdeeld worden tussen grote bedrijven (farmaceuten, zorginstellingen), weerloze patiënten en overbelaste medewerkers. En natuurlijk is vernieuwing van de samenleving ondenkbaar zonder goed onderwijs.

En dan zijn er natuurlijk nog vraagstukken rond klimaat en vluchtelingen die ook nog prioriteit verdienen. Al deze kwesties hangen bovendien samen, bijvoorbeeld met vertrouwen van de burger dat genomen besluiten nodig, haalbaar en effectief zijn en dat zij begrip hebben voor elkaars beleving hierbij. Het is voor mij een dankbaar gevoel dat ict kan helpen dit vooruitzicht dichterbij te brengen.