Kentering door corona?!

 Verandering lijkt positief, ingrijpend en onomkeerbaar

Eén woord domineert het nieuws, de sociale media en de gesprekken bij de net geopende kapper: corona. Het lijkt allemaal kommer en kwel, maar een crisis schept kansen. Er is een stevige reflectie gaande op hoe we functioneren als samenleving op macro- meso- en microniveau. Ik zie met opluchting een aantal veranderingen ontkiemen die wijzen op meer verantwoordelijkheid voor keuzes, zodat er dus minder wordt afgewenteld op kwetsbare groepen of nageslacht. Daarnaast is er een ontwikkeling van rivaliteit en angst naar vertrouwen en compassie.

Zijn we eindelijk op weg naar schone lucht?

De coronacrisis gaf bevrijdingsdag 2020 een heel andere sfeer. Het was de vraag of we het feest van verbinding (zoals blijkt uit SCP-rapporten), kunnen vieren zonder fysieke nabijheid. Onderzoek zal uitwijzen of we juist meer dan ooit verbinding voelden omdat we aan dezelfde kant staan, in de strijd met een virus.

SCP-directeur Putters bij Tijd voor Max: "Bevrijdingsdag is
een feest van verbinding geworden."

Erkenning voor ellende

Voordat ik daarop inga wil ik eerst erkenning geven aan de ellende om ons heen. De gevolgen van corona zijn pijnlijk, schrijnend en intens. Hoe ernstig het is weet je nooit van te voren, waardoor de ontstane onzekerheid nog verder groeit. Vergeleken met de meestvoorkomende griepsoorten is corona veel meer besmettelijk, pijnlijk, bedrieglijk en dodelijk, met alle gevolgen van dien: dood, doodsangst, eenzaamheid en veel economische schade. De shutdown brengt bedrijven tot stilstand met als mogelijk gevolg faillissement en verlies van werkgelegenheid. We weten niet hoe erg het nog kan worden. Ook het overlijden van een kostwinner kan leiden tot armoede.

Rotterdams onderzoek wijst uit dat de crisis veel stress geeft, wat in geen enkel opzicht positief werkt. Bovendien geeft slechte zorg een ongelijke kans op overleven, daarbij is armoede een belangrijke factor. Wat ook onzekerheid geeft is dat gewoontes veranderen Volstrekt natuurlijke gedragingen en behoeftes als nabijheid, aanraking staan op losse schroeven, zolang er geen vaccin is. 

Vroeger was het credo: houd de trapleuning vast voor je gezondheid.
Tegenwoordig: houd de trapleuning NIET vast.

Volharding en veerkracht
Op macronivau in de samenleving zijn er positieve gevolgen als schonere lucht. Columnist Patrick Jansen schrijft in Trouw zelfs dat dit in China meer levens redde dan corona kostte. Verder is er nu meer aandacht voor groen in de buitenruimte en dalende criminaliteit. Al zijn er vormen van criminaliteit die wel stijgen, zoals coronagerelateerde oplichting met medicijnen en huiselijk geweld. Daarnaast zien we een enorm scala aan voorbeelden van volharding, inventiviteit en veerkracht:

• de boer op de foto heeft een manier gevonden om koffie te drinken bij zijn moeder (foto: Anita Eeltink)
• zelfs premier Rutte doet mee aan lieve initiatieven
• een adviseur doet voortaan vrijwilligerswerk
• een aantal bedrijven werkt belangeloos aan het ombouwen van snorkels tot mondkapjes
• vanuit dit beginsel helpen restaurants voedselbanken, terwijl hotels zorgen dat er in de daklozenopvang ruimte is voor 1,5m afstand
• de modewereld gaat over tot innovatie
• en zo is er nog een hele lijst aan initiatieven in het bedrijfsleven
• wereldwijd zetten politiemensen hun autoriteit in om het publiek te bewegen tot afstand bewaren, handen wassen of ze manen tot voorzichtigheid, gehuld in corona kostuum.

Samenvattend hebben de initiatieven die gaande zijn drie kenmerken:

• inventiviteit: er worden ongebaande paden betreden
• compassie: aandacht voor de menselijke maat met herijking van economische randvoorwaarden en bereidheid te geven zonder te weten wat ervoor terugkomt
• synergie: win-winsituaties worden gezocht op basis van mogelijkheden en behoeftes van betrokkenen.

Dat is relevant vanwege een aantal fenomenen dat maatschappelijke transformatie blokkeert en die zijn ontstaan omdat het menselijk brein is gevormd in de tijd dat we in stammen leefden:

• een verandering wordt primair gezien als gevaar voor de eigen positie
• meningsverschillen worden uitgevochten als een territoriumstrijd: er kan maar één winnaar zijn, als je erin slaagt de ander te saboteren of demoraliseren, stijgen je kansen op winst zonder dat je zelf schade oploopt
• we denken meer aan belangen dan aan feiten en behoeftes, wat er bijvoorbeeld toe leidt dat sommige mensen zichzelf moeten uitleggen waarom ze onlangs voor tig jaar wc-papier hebben ingeslagen
• we denken dat we slim zijn als we onze belangen doordrukken en volhouden, dan zullen anderen daarin trappen
• we hebben een gezoneerde sympathie, onder het motto 'ik kan altijd een beroep doen op degenen die op mij lijken en dichtbij mij staan en ook omgekeerd'. Wie verder weg staat is een bedreiging, daarbij voelen we ons minder op ons gemak. De verbinding die we met anderen voelen tasten we af op basis van uiterlijk, afkomst, taalgebruik (in woord en gebaar) en cultuur. Ook smaak speelt mee, iedereen weet dat samen koken en eten een verbindende werking heeft
• we denken onze overlevingskansen te vergroten door snel een oordeel te vormen over wat er in de omgeving gebeurt, dan hoef je alleen nog maar te zorgen dat je oordeel plausibel klinkt voor anderen
• het is heel eervol met machthebbers om tafel te zitten en gemeenschappelijke belangen te bespreken
• door het aanwijzen van een gevaar verkrijg je aanzien en goodwill bij anderen, alsof je ieders veiligheid bewaakt.

Bij stokstaartjes krijgt iedereen afwisselend
de rol om te waken over de veiligheid.

De samenhang tussen deze factoren heeft als gevolgen onder meer:

• bij iedere verandering gaan de hakken in het zand en is het moeilijk steun te krijgen zolang de voordelen niet evident zijn
• beleid berust meer op lobby in achterkamertjes dan op een transparante afweging van belangen en behoeftes. Gevolg is het bestaan belastingparadijzen, kartelvorming tussen grote economische spelers en media die zich voor het karretje van de macht laten spannen
• een plan voor de buitenruimte mag ondoordacht en onnodig zijn, bij een belofte van werkgelegenheid zijn we geneigd tot steun omdat wellicht een andere gemeente of regio ermee aan de haal gaat
• twee echtelieden die samen kinderen hebben opgevoed, belanden plots in een vechtscheiding, waarbij het eigenbelang volkomen ten koste gaat van de belangen van de ander en de kinderen
• politici die beleid als onrechtvaardig en gevaarlijk framen, halen stemmen van degenen die zich slachtoffer voelen omdat reële argumenten over nut en noodzaak zwak overkomen
• degenen die zich richten op belangen (vooral korte termijn) krijgen meer macht en aandacht, zo gaat regeldruk in de zorg ten koste van motivatie, behoeftes van cliënten en de continuïteit van de organisatie
• macht wordt uitgeoefend op basis van bluf, hiërarchie, manipulatie en manoeuvreerkunst
• we vinden het logisch politici te kiezen via tv-debatten, terwijl politiek leiderschap ook kwaliteiten vraagt rond afweging, onderhandeling, en luistervaardigheid.

De bovenstaande gedragingen weten we te rationaliseren met een combinatie van:

• cynisme: "Er zitten overal adders onder het gras"
• apathie: "De wereld is verpest door anderen, ik hoef niets te doen want er is niets meer aan te doen"
• angst: "Degene die het beste is in het aanwijzen van gevaar verdient mijn steun en aandacht"

Herijking van zienswijzen

Dit leidt tot herijking van oude zienswijzen, hoog en laag, links en rechts. Zelfs dictators en populisten, wiens reputatie altijd berust op daadkracht en volharding, beginnen te zwalken (fragment na 1:28). Ook overheden die gewend zijn burgers de wet voor te schrijven en iedere overtreding ziet als legitimatie daarvoor, krijgen het signaal dat regulering niet helpt: ze moeten loslaten, vertrouwen op het vermogen van burgers tot zelfsturing. Daarmee blijft ook voldoende capaciteit over voor situaties waarin het echt misgaat. 

 

Krimp zonder paniek

Is soberheid altijd slecht of
geeft het een nieuwe etalage-
beleving? Deze modezaak
wordt niet vergeten. De
balken zijn in het beeld
geplaatst ivm regels van
Google.

 

Ook worden de beleidsprioriteiten herijkt. Tot voor kort was de gezondheidszorg afhankelijk van
economische randvoorwaarden, nu zien we in dat de afhankelijkheid wederzijds is: je moet in leven zijn om je werk te doen. Zeker als je geacht wordt ook uitgaven te doen, in winkels en online. Er is dus meer waardering voor voor maatschappelijk waardevolle beroepen, zoals hulpdiensten, zorg, onderwijs, bezorging, schoonmaak en de supermarkten met hun vakkenvullers. Ook ontdekken we een ondenkbaar facet van de economische realiteit: krimp zonder paniek.
 

Materieel en immaterieel

Nu eigenschappen als veerkracht, aanpassingsvermogen, improvisatievermogen en creativiteit op de proef worden gesteld is er een ontwikkeling met drie kenmerken:

• gelijkwaardig: ieders bijdrage is relevant
• complementair: zowel materiële als immateriële behoeftes zijn legitiem en vervulbaar
• wederkerig: voor inzet komt een tegenprestatie, al dan niet gelijktijdig en materieel.

Zo wordt de oerstrijd om territorium vervangen door vormen van samenwerking, waarbij vertrouwen wordt gevraagd en gegeven. Omdat een verandering nooit moeiteloos gaat zal er nog veel voor nodig zijn om veranderingen door te voeren waarvan de consequenties meer op lange termijn liggen, zoals klimaatverandering. Het verschil met corona werd uitgelegd bij Tegenlicht, vooral in de animatie die begint na 5:32. Het is een begin waarmee we gaandeweg zullen leren ook die verandering aan te gaan, zoals een reis begint bij de eerste stap. Om succesvol te zijn vraagt een verandering van gedrag om een aantal omstandigheden:

Met samenwerking kom je verder.

• noodzaak op macronivau, zodat er grootschalige druk ontstaat om een alternatief te zoeken
• urgentie op microniveau (eigenbelang)
• samenwerking op mesoniveau zodat mensen elkaar aanspreken
• concrete handelingen die perspectief geven op verbetering
• vertrouwen dat iedereen inspanning levert en dat iedereen baat heeft bij het resultaat.

Lieve brieven,
steunbetuigingen en
muziekoptredens
voor ouderen.

Is daarmee alle gevaar geweken? Hebben we de wereld gered? Helaas zijn er nog meer fenomenen die blokkerend werken op ons gedrag. Bovendien kunnen er nieuwe virussen komen, al dan niet digitaal. Daarom blijft het belangrijk goed ideeën en plannen met elkaar te bundelen om de kans van slagen zo groot mogelijk te maken. Dit gebeurt onder meerbij DRIFT.

Compassie is verslavend

Tot slot er is een interessante overeenkomst tussen corona en compassie. Beide zijn besmettelijk, compassie is zelfs ongeneeslijk. Je komt er nooit meer vanaf, het geven en krijgen van compassie zijn beide verslavend. Wie die ervan geproefd heeft weet dat het bevrediging kan geven, zonder dat het veel kost, afgezien van de tijd die soms even nodig is om na te denken voordat je iets zegt. Je hoeft dus ook niet op rooftocht om je verslaving te betalen. Dat is bereikbaar voor iedereen, van vakkenvullers tot zakkenvullers.

In de samenleving ontstaat, dankzij corona een onomkeerbare kentering. Mede omdat we door kennis over pest, pokken, malaria en tbc (tering), beter beseffen wat er gebeurt. Daardoor hebben we meer vat op corona dan op eerdere epidemieën en dus op de emoties daaromheen en onze toekomst. 

De verkorte link naar dit blog is: http://bit.ly/kenCorona.